فرآورده‌های ویژه پالایشگاهی،گروگان فرسودگی

فرزین سوادکوهی، نفت خبر: پالایشگاه‌های ایران با ظرفیت ۲.۴ میلیون بشکه در روز، تنها ۲۰ درصد بنزین و ۴۰ درصد گازوئیل با استاندارد یورو ۵ تولید می‌کنند و در این میان چالش‌های فرسودگی تجهیزات، تحریم‌های سنگین و قیمت‌گذاری دستوری، تولید فرآورده‌های ویژه مانند وی‌بی (VB)، روغن‌های پایه و روان‌سازها را به زیر ۳۰ درصد ظرفیت بالقوه رسانده و وابستگی به واردات را به ۲۵ درصد افزایش داده است. این در حالیست که این بحران که بزودی دامن گیر صنعت پالایش ایران خواهد شد بدون سرمایه‌گذاری ۱۹ میلیارد دلاری تا پایان برنامه هفتم توسعه، اقتصاد غیرنفتی را با مشکلی بسیار جدی روبرو خواهد کرد.

بیش از ۷۰ درصد پالایشگاه‌های ایران قبل از سال ۱۳۵۷ ساخته شده‌اند و راندمان متوسط آن‌ها به ۷۵ درصد می‌رسد، در حالی که این عدد در استاندارد جهانی، ۹۵ درصد است. پالایشگاه تهران با ظرفیت ۲۵۰ هزار بشکه در روز، تنها ۵۰ هزار بشکه فرآورده ویژه تولید می‌کند، زیرا واحدهای هیدروکراکینگ و تصفیه پیشرفته فاقد به‌روزرسانی هستند. این فرسودگی، ۲۵ درصد خروجی را به مازوت (سوخت سنگین آلاینده) و قیر تبدیل می‌کند، که ارزش افزوده‌ای کمتر از ۸ درصد محصولات ویژه دارد. در سال ۱۴۰۳، تولید روغن‌های پایه به ۴۰۰ هزار تن محدود شد، در حالی که تقاضای داخلی ۶۰۰ هزار تن است. به همین علت هم هدررفت ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال به عنوان سوخت فرآیندی و افزایش مصرف انرژی ۲۰ درصدی نسبت به رقبای منطقه‌ای مانند عربستان،حادث شده است.

تحریم‌ها؛ سرمایه‌گذاری مسدود و صادرات فلج
تحریم‌های آمریکا طی سال های ۱۴۰۳ تا۱۴۰۴، با هدف‌گیری ۴۵ نهاد، کشتی و پالایشگاه چینی، دسترسی به فناوری پیشرفته را قطع کرده و سرمایه‌گذاری خارجی را به صفر رسانده است. ایران سالانه ۱.۵ میلیارد دلار برای واردات تجهیزات نیاز دارد، اما تنها ۲۵ درصد آن از طریق بومی‌سازی تأمین می‌شود. صادرات فرآورده‌های ویژه، که در ۱۴۰۲ حدود ۱.۲ میلیارد دلار بود، در ۱۴۰۳ به ۷۰۰ میلیون دلار سقوط کرد که کاهشی ۴۲ درصدی را نشان می دهد .

شرکت ملی پالایش و پخش گزارش می‌دهد که قاچاق روزانه ۱۵ میلیون لیتر سوخت، ۱۸ درصد تولید VB را از بازار داخلی خارج می‌کند و وابستگی به واردات روان‌سازها را به ۳۰ درصد افزایش داده است. بدون رفع تحریم‌ها، پروژه‌های کیفی‌سازی مانند ارتقای پالایشگاه بندرعباس با ظرفیت ۳۵۰ هزار بشکه تا ۱۴۰۵ متوقف خواهد ماند.

قیمت‌گذاری دستوری، کابوس پالایشگاه‌هاست چرا که ۸۵ درصد تولید VB باید به شرکت ملی پخش تحویل شود، که درسال ۱۴۰۲، ۳۰۰ هزار میلیارد ریال نقدینگی را از پالایشگاه‌های بورسی خارج کرد. حاشیه سود فرآورده‌های ویژه تنها ۴ درصد است، در حالی که هزینه‌های عملیاتی ۱۲ درصد افزایش یافته. از سوی دیگر، آلایندگی بالا، با گوگرد ۶ برابر استاندارد یورو ۵،منجر به ۱۸ حادثه ایمنی در دو سال اخیر شده و بیش از ۸۰ میلیون دلار جریمه زیست‌محیطی تحمیل کرده است. پالایشگاه‌های "سبز" مانند ستاره خلیج فارس باظرفیت ۳۶۰ هزار بشکه، تنها ۱۲ درصد کل را تشکیل می‌دهند، و تأخیر در تصویب آیین‌نامه‌های مالیاتی، پرونده‌های ۱۵۰ میلیارد تومانی ایجاد کرده است.

تلاش‌های ناکافی،گام‌های کوچک در برابر طوفان
دولت درسال ۱۴۰۳، ۳۵ درصد تحویل سوخت مایع به نیروگاه‌ها را افزایش داد و دو پالایشگاه جدید (با ظرفیت ۲۵۰ هزار بشکه) و سه طرح کیفی‌سازی را کلید زد. بومی‌سازی ۵۵ درصد کاتالیست‌ها و ادغام هوش مصنوعی در پالایشگاه اصفهان، راندمان را ۴ درصد بهبود بخشید. با این حال، این اقدامات تنها ۱۸ درصد چالش‌ها را پوشش می‌دهد؛ سرمایه‌گذاری کلان ۷۰۰ میلیون یورویی در طرح‌های پالایشی، بدون حمایت خارجی، ناکافی است.

در آستانه سال ۱۴۰۶، صنعت پالایش ایران در آستانه گرفتاری های بزرگ قرار دارد چون بدون ۱۹ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری تا پایان برنامه هفتم، تولید فرآورده‌های ویژه ۴۰ درصد افت خواهد کرد، بیکاری ۸۰ هزار نفری ایجاد می‌شود و اقتصاد ۱۲ درصد GDP را از دست خواهد داد و این شاید بیش از یک هشدار جدی است.

مقدمه: صنعتی زیر سایه فراموشی
صنعت پالایش ایران، با ۹ پالایشگاه اصلی و قدمتی بیش از ۱۰۰ سال (مانند آبادان تأسیس ۱۲۹۱ شمسی)، ستون فقرات تأمین انرژی کشور است. در سال ۱۴۰۳، تولید کل فرآورده‌های نفتی به ۱۱۰ میلیون تن رسید که ۲۵ درصد آن از پالایشگاه اصفهان تأمین شد. با این حال، تمرکز بر محصولات سبک و متوسط مانند بنزین (۸۰ میلیون لیتر روزانه) و گازوئیل، فرآورده‌های ویژه را به حاشیه رانده است. این محصولات – از VB برای صنایع شیمیایی تا روغن‌های پایه (۵۰۰ هزار تن سالانه از پالایشگاه بندرعباس) و روان‌سازها – تنها ۱۲ درصد خروجی کل را تشکیل می‌دهند، در حالی که پتانسیل ۳۰ درصدی وجود دارد. گزارش‌های شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی (NIORDC) نشان می‌دهد که بدون نوسازی، این بخش تا ۱۴۰۶، ۱۵ درصد از بازار داخلی را از دست خواهد داد و صادرات را به کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار می‌رساند.