جهش حاشیه سود پالایش؛روسیه زیر فشار تحریم، ایران در دام یارانه

فرزین سوادکوهی، نفت خبر:
در حالی که تحریم‌های تازه آمریکا علیه غول‌های نفتی روسیه مثل روسنفت و لوک‌اویل، بازار جهانی پالایش را به لرزه درآورده و حاشیه سود را به قله ۲۰ ماهه رسانده، صنعت پالایش ایران همچنان در باتلاق یارانه‌های دولتی و آشفتگی‌های ارزی دست‌وپا می‌زند. آیا این موج جهانی می‌تواند نجات‌بخش پالایشگاه‌های ایرانی باشد، یا فقط یادآوری تلخی از انزوای اقتصادی تهران است؟واقعیت این است که دولتی بودن صنعت نفت ایران، که ۹۰ درصد ظرفیت پالایش را کنترل می‌کند، بزرگ‌ترین مانع رشد این صنعت است. یارانه‌های سنگین سوخت که حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان در سال است قیمت داخلی بنزین و گازوئیل را به شکلی تصنعی پایین نگه می‌دارد و حاشیه واقعی را فشرده می‌کند.
حاشیه سود پالایش جهانی، معیاری کلیدی برای سودآوری تبدیل نفت خام به فرآورده‌های ارزشمند مثل بنزین و گازوئیل، در روزهای اخیر به اوج جدیدی صعود کرده است. بر اساس شاخص‌های بازار آسیا، حاشیه سود پیچیده در سنگاپور،که معیار اصلی سودآوری پالایش در شرق دور است روز سه‌شنبه ششم آبان ۱۴۰۴ به ۹ دلار برای هر بشکه رسید؛ رقمی که از فوریه ۲۰۲۴ بی‌سابقه است و نسبت به ۲ دلار اوایل اکتبر، جهشی خیره‌کننده را نشان می‌دهد. این افزایش، عمدتاً ریشه در رشد قیمت دیزل دارد. شکاف قیمتی دیزل با گوگرد ۱۰ پی‌پی‌ام از ۲۶ دلار در هر بشکه عبور کرده و بالاترین سطح بیش از ۱۸ ماه را ثبت نموده است. در اروپا، حاشیه معیار دیزل دوشنبه از ۳۰ دلار فراتر رفته و در آمریکا، معاملات آتی نفتگاز کم‌گوگرد (ULSD) با اختلاف ۳۹.۹۱۴ دلار نسبت به نفت خام، قله فوریه ۲۰۲۴ را فتح کرده است.
این موج صعودی، سایه سنگین تحریم‌های آمریکا بر صادرات روسیه را برجسته می‌کند. روسیه، که روزانه حدود یک میلیون بشکه دیزل صادر می‌کند، حالا با تهدید توقف جریان‌ها روبه‌روست. حملات پهپادی اوکراین به پالایشگاه‌های روسی، تعطیلی فصلی واحدهای هندی و سهمیه‌بندی صادرات چین، عرضه دیزل را در اروپا و آسیا تنگ‌تر کرده. تحلیلگران هشدار می‌دهند که اگر پالایشگاه‌های هندی خرید نفت روسیه را قطع کنند، نرخ‌های عملیاتی افت خواهد کرد و صادرات فرآورده‌های میان‌تقطیری از خلیج فارس به اروپا، که اخیراً به دلیل تعمیرات فصلی هند افزایش یافته بود، محدودتر می‌شود. در همین حال، سود تولید بنزین در ماه جاری ۳۰ درصد جهش کرده و به ۱۳ دلار در هر بشکه رسیده، هرچند حاشیه نفت کوره ضعیف مانده و شکاف قیمتی سوخت کم‌گوگرد رو به کاهش است.
اما در آن سوی خلیج فارس، داستان پالایش ایران روایتی متفاوت است. صنعت پالایش ایران، که بیش از ۲.۳ میلیون بشکه در روز ظرفیت دارد، در نیمه نخست ۱۴۰۴ با چالش‌های ساختاری دست‌وپنجه نرم می‌کند. حاشیه سود عملیاتی پالایشگاه بندرعباس ، با جهش ۵۴۳ درصدی از ۵۵ هزار میلیارد ریال به ۳۵۹ هزار میلیارد ریال رسید، و سود خالصش در بهار ۴۳۵ درصد رشد کرد. با این حال، این ارقام به ریال، تصویری ناقص از واقعیت می‌دهند. تفاوت قیمتی بین نفت خام و فرآورده‌های پالایش‌شده آن (یعنی همان کرک‌اسپرد) بنزین در شهریور ۱۴۰۴ میانگین ۱۶-۱۷ دلار در هر بشکه را نشان می‌دهد (با بیشترین در پالایشگاه شیراز ۱۷ دلار)، در حالی که برای نفت گاز، نوسان بین ۱۶ تا ۲۱ دلار (بالاترین در پالایشگاه لاوان) ثبت شده. این سطوح، هرچند نسبت به اردیبهشت ۱۴۰۴ با ۱۱ درصد افزایش در نفت گاز بهبود یافته، اما همچنان از اوج جهانی دیزل یعنی چیزی بین ۳۰تا۴۰ دلار فاصله دارد.
همانطور که پیشتر اشاره شد دولتی بودن این صنعت نفت و یارانه‌های سنگین حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومانی در سال است قیمت به داخلی بنزین و دیزل تاثیر وارد می کند و حاشیه واقعی را فشرده می‌کند. نرخ ارز کنترل‌شده (حدود ۷۲ هزار تومان به دلار) هم سودهای ریالی را در برابر نوسانات جهانی نفت (از جمله افت ۲۴ درصدی در اردیبهشت ۱۴۰۴) آسیب‌پذیر می‌سازد. حاشیه سود خالص پالایش اصفهان در ۹ ماهه ۱۴۰۳ تنها ۴ درصد بود، و ناخالصش ۶ درصد؛ در حالی که پالایش تهران در نیمه ۱۴۰۴ با ۱۶۶ درصد رشد به ۲۳ هزار میلیارد تومان سود رسید، اما این رشد عمدتاً از فروش داخلی فرآورده‌های ویژه ناشی می‌شود، نه جهش جهانی.
مقایسه این دو وضعیت، عبرت‌آموز است. تحریم‌های علیه روسیه، که عرضه دیزل را تهدید می‌کند، می‌توانست فرصتی طلایی برای صادرات بیشتر فرآورده‌های ایرانی باشد (چرا که ایران روزانه حدود ۵۰۰ هزار بشکه مازاد فرآورده پالایشی تولید می‌کند ) اما مشکلات تحریمی خود ایران، این پتانسیل را به طور کامل خنثی کرده است. در حالی که بازار جهانی از کمبود عرضه سود می‌برد ، ایران با تعمیرات فصلی اجباری و تکنولوژی قدیمی دست‌به‌گریبان است. لغو کاهش تولید اوپک‌پلاس، که نفت ترش متوسط را ارزان‌تر می‌کند، می‌تواند بازده فرآورده‌های پاک ایرانی مانند بنزین و دیزل را افزایش دهد، اما بدون اصلاح یارانه‌های سنگین سوخت، حاشیه سود واقعی پالایش در ایران همچنان زیر ۱۰ دلار در هر بشکه باقی می‌ماند.
در نهایت، این مقایسه نه تنها عقلانی، بلکه ضروری است. جهش جهانی حاشیه سود، زنگ خطری برای ایران است. بدون خصوصی‌سازی تدریجی و کاهش یارانه‌ها، صنعت پالایش از موج‌های جهانی جا می‌ماند. سیاست‌گذاران باید از این فرصت برای بهینه‌سازی خوراک و صادرات استفاده کنند، وگرنه آشفتگی داخلی اقتصادی و صنعتی، ایران را به حاشیه‌ نشینی دائمی محکوم خواهد کرد.