عراق نماد استقلال انرژی و ایران در عقب گرد

فرزین سوادکوهی، نفت خبر: در امتداد فشارهای فزاینده آمریکا برای اجرای تحریم‌ها علیه ایران، عراق با توقف واردات بنزین، گازوئیل و نفت سفید، که عمدتاً از ایران تأمین می‌شد، به خودکفایی کامل در فرآورده‌های نفتی دست یافته و دروازه‌ای برای سرمایه‌گذاران خارجی گشوده است. این تصمیم، که سالانه بیش از ۱.۴ میلیارد دلار خسارت به صادرات سوخت ایران وارد می‌کند، نه تنها بازار مشتریان سنتی کشور را کساد می‌کند، بلکه نشان می‌دهد تضاد ما و عراقی‌ها چقدر می‌تواند عمیق‌تر باشد.

حالا این عراق است که با تولید روزی ۱.۳ میلیون بشکه‌ای در پالایشگاه‌هایش بار خود را می‌بندد و با غول‌های جهانی قراردادهای میلیاردی منعقد کرده و درآمدهایش را دوچندان می‌کند ولی در برابرش ایران است که تحریم‌ها مانع توسعه صنعت نفتش شده و هر روز سهم بیشتری از بازار منطقه را واگذار می‌نماید.

عراق، دومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک با ظرفیت ۴.۵ میلیون بشکه در روز، سال‌هاست که درگیر وابستگی به واردات فرآورده‌های نفتی از ایران بوده است. بازاری که برای ایران همواره منبع درآمد مطلوبی محسوب می‌شده است. اما همین چند روز پیش، محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر با صدور دستوری قاطع، واردات بنزین، گازوئیل و نفت سفید را ممنوع اعلام کرد.

 این تصمیم که با ارتقای پالایشگاه‌های کلیدی مانند بصره، کربلا و کرکوک اتخاذ شده به دلیل دستیابی به خودکفایی تولید داخلی در دستور کار عراقی ها قرار گرفته است . ظرفیت پالایش عراق با افزایش ۴۵۰ هزار بشکه‌ای نسبت به سال‌های پیش اکنون به ۱.۳ میلیون بشکه در روز رسیده و هدف‌گذاری کرده تا پایان ۲۰۲۵ برای ۱.۵ میلیون بشکه خیز بردارد و مازاد تولیدش را برای صادرات آماده می‌کند. این جهش، نه تنها مصرف داخلی ۱.۱ میلیون بشکه‌ای را پوشش می‌دهد، بلکه بغداد را به صادرکننده بالقوه فرآورده‌های باکیفیت مانند بنزین اکتان ۹۵+ تبدیل کرده، که پیش از این سالانه ۵ میلیارد دلار هزینه وارداتش را به اقتصاد عراق تحمیل می‌کرد.

اما پشت این دستاورد، سایه فشارهای آمریکا بر عراق برجسته است. واشنگتن، در چارچوب سیاست "فشار حداکثری" علیه تهران، رخنه‌های تحریمی را محدود کرده و بغداد را وادار به کاهش وابستگی به انرژی ایرانی نموده است. صادرات گاز ایران به عراق که ۴۰ درصد برق این کشور را تأمین می‌کند در نیمه نخست ۲۰۲۵، ۴۰ درصد افت کرده، و عراق برنامه‌ریزی کرده تا واردات ۴ میلیارد دلاری گاز از ایران را تا ۲۰۲۸ به صفر برساند. 

تحریم‌های اخیر وزارت خزانه‌داری آمریکا، از جمله علیه ناوگان سایه ایران و شبکه‌های انتقال نفت از طریق عراق، این روند را تسریع کرده. بنابراین ایران نه تنها بازار رسمی روزی ۴۰ تا ۴۴ هزار بشکه‌ای بنزین به عراق را از دست می‌دهد (که معادل سالی ۱.۴ میلیارد دلار می‌شود) بلکه قاچاق سوخت یارانه‌ای روزی ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتری که از کشور خارج می شود را هم نیز مختل می‌کند. این ممنوعیت، ضربه‌ای مستقیم به اقتصاد ایران است که صادرات نفتی‌اش در اکتبر ۲۰۲۵ به ۲.۱۵ میلیون بشکه در روز رسیده، اما تحت فشار تحریم‌ها، GDPاش حدود ۱.۷درصد (معادل ۶تا۷ میلیارد دلار) در ۲۰۲۵ انقباض یافته.

در مقابل، عراق با ایجاد فضایی جذاب برای سرمایه‌گذاران خارجی، صنعت نفت و گازش را به یک ماشین درآمدزایی تبدیل کرده. قرارداد ۳.۷۵ میلیارد دلاری با ژاپن برای واحد کرکینگ کاتالیستیک سیال (FCC) در پالایشگاه بصره، تولید بنزین و گازوئیل با استاندارد یورو را تضمین کرده و واردات بنزین را از ۱۲ هزار مترمکعب روزانه به ۴ هزار کاهش داده. هلدینگ هالیبرتون آمریکا، با قراردادی برای میدان نهر بن عمر، تولید را از ۵۰ هزار به ۳۰۰ هزار بشکه در روز می‌رساند، در حالی که زیمنس آلمان برای اتصالات برق منطقه‌ای و انرژی تجدیدپذیر (با هدف ۷ هزار مگاوات تا ۲۰۳۰) سرمایه‌گذاری می‌کند. 

این اقدامات، صادرات نفت عراق را با تمرکز بر بازارهای آسیایی و اروپا به ۳.۵ میلیون بشکه در روز رسانده و درآمدهای نفتی را از ۹۰ میلیارد دلار در ۲۰۲۴ به بیش از ۵۶ میلیارد در هشت ماه اول ۲۰۲۵ افزایش داده.عراق حتی خط صادرات به سوریه را بازگشایی کرده و پالایشگاه‌های شمالی را برای تولید مازاد LPG و نفت سفید گسترش می‌دهد، که پیش‌بینی می‌شود ۶۸.۵ میلیارد دلار به بازار نفت و گازش تا ۲۰۲۹ اضافه کند.

این پیشرفت‌ها، در حالی که عراق را به هاب انرژی منطقه تبدیل می‌کند، برای ایران زنگ خطری جدی است. صنعت نفت ایران،اسیر تحریم‌های مداوم است وتوسعه‌ای را تجربه نمی‌کند.سرمایه‌گذاری خارجی صفر مطلق، بدون چشم‌انداز رشد،و تولید گاز از ۳۴۸ میلیارد فوت مکعب در ۲۰۲۲ به تنها ۳۷۲ میلیارد در ۲۰۲۳ رسیده،. بحران انرژی داخلی، با خاموشی‌های مکرر و ناترازی ۳۰ هزار مگاواتی ناشی از سوءمدیریت و تحریم‌ها، ایران را مجبور به خام‌فروشی کرده، آنهم درست در جایی که ارزش افزوده فرآورده‌ها نادیده گرفته می‌شود.

از دست دادن بازار عراق، تنها یکی از زنجیره‌ای از شکست‌هاست. افت حدود ۲۰ درصدی صادرات غیرنفتی به کشورهای همسایه در نیمه اول ۲۰۲۵، و زیان کلی حدود ۵۰۰تا۷۵۰ میلیارد دلاری از تحریم‌ها از ۲۰۱۸ شامل ۳۰۰تا۴۵۰ میلیارد دلار درآمد نفتی از دست رفته شده است. در حالی که عراق با دیپلماسی اقتصادی، قراردادهای با قطر و عربستان برای گاز جایگزین می‌بندد، ایران در انزوا، مشتریانش را یکی پس از دیگری واگذار می‌کند . از جمله به رقبایی که با سرمایه‌گذاری‌های کلان، جای خالی تهران را پر می‌کنند.

این تضاد، نه تنها اقتصادی، بلکه ژئوپلیتیک است. عراقی که با قطع وابستگی به ایران، نفوذ تهران را در بغداد کاهش می‌دهد، در برابر ایرانی که تحریم‌ها را به بهانه‌ای برای ناکارآمدی تبدیل کرده. برای رهایی، تهران نیاز به دیپلماسی فعال برای کاهش تحریم‌ها و جذب سرمایه‌گذاری دارد، اما بدون تغییر، از دست دادن بازارهای کلیدی مانند عراق، صنعت نفتش را هر روز ضعیف‌تر خواهد کرد. عراق حالا دیگر نماد استقلال انرژی شده و ایران به ناچار در عقب گرد است.

عراق، با خودکفایی‌اش، الگویی شده که ایران می‌توانست پیش از آن پرچم دارش باشد. اما تحریم‌ها و انفعال، مسیر را منحرف کرده است.