زمستان‌های بی‌رحم برای پلی‌اتیلن ایران

فرزین سوادکوهی، نفت خبر: 

صنعت پتروشیمی ایران در سال ۱۴۰۳ با یک دوگانگی تلخ در جدال است؛ از سویی طرح‌های توسعه‌ای و ظرفیت‌های تازه‌نفس، ایران را در صف بازیگران اصلی بازار جهانی پلی‌اتیلن قرار داده و از سوی دیگر قطعی‌های گسترده گاز و بحران خوراک، کارخانه‌های این صنعت استراتژیک را به تعطیلی و زیان کشانده است.

در این سال ها، صنعت پتروشیمی ایران به ویژه بخش پلیمری،مثلا نماد امید و ابتکار اقتصادی برای کشور تلقی می‌شد. ورود طرح‌های تازه و افزایش ظرفیت اسمی تولید پلی‌اتیلن که طبق گزارش‌های رسمی به حدود ۵ میلیون تن در سال ۱۴۰۳ رسیده بود، این احساس را تقویت کرده بود که ایران می‌تواند بازیگری تعیین‌کننده در صنعت جهانی پلیمر باشد. با این حال، این تصویر خوش‌بینانه جایی رنگ می‌بازد که از دل آمارها و روایت‌های مدیران صنعتی، بحران خوراک و قطعی‌های هرساله گاز نمایان می‌شود.

گزارش‌ها نشان می‌دهد اغلب مجتمع‌های پتروشیمی پلیمری کشور در ماه‌های سرد سال ۱۴۰۳ برای هفته‌هایی پیاپی با قطع کامل یا جیره‌بندی شدید گاز روبه‌رو بوده‌اند. این وضعیت باعث شد خطوط تولید ده‌ها کارخانه متوقف یا با حداقل ظرفیت کار کنند. برآورد شده در طول زمستان ۱۴۰۳،واحدهای پلیمری ایران مجموعاً حدود ۴۰ تا ۶۰ روز با توقف یا کاهش جدی ظرفیت عملیاتی دست و پنجه نرم کردند. این معضل فقط به کاهش تولید داخلی محدود نشد؛ بلکه موجب شد ایران تا ۲۵ درصد صادرات پلی‌اتیلن خود را در برخی ماه‌ها از دست بدهد و بازارهای کلیدی در شرق آسیا و ترکیه را به رقبا واگذار کند. با وجود این، آمار کلی صادرات پتروشیمی در پنج ماه نخست ۱۴۰۳ به ۲۴.۵ میلیون تن و ارزش ۹.۸ میلیارد دلار رسید که پلی‌اتیلن سهم عمده‌ای از آن را تشکیل داد و رتبه اول صادرات غیرنفتی را حفظ کرد.

علت اصلی این بحران در وهله نخست ناترازی مزمن گاز طبیعی است. افزایش بی‌سابقه مصرف خانگی در ماه‌های سرد ،که به بیش از ۳۰۰ میلیون مترمکعب در روز رسید و کمبود سرمایه‌گذاری راهبردی برای توسعه میادین جدید، سهم صنایع را به شدت کاهش داده است. 

در زمستان ۱۴۰۳، سهم صنایع از گاز به کمتر از ۲۰ درصد رسید و ۱۲ مجتمع پتروشیمی کاملاً از گاز محروم شدند. برخی مدیران این صنعت هشدار می‌دهند اگر این روند اصلاح نشود، تا سال ۱۴۰۴ بیش از یک سوم ظرفیت اسمی پلی‌اتیلن بلااستفاده می‌ماند و صنایع پایین‌دست نیز از مواد اولیه بی‌بهره می‌شوند. ضرر مستقیم این بحران فقط محدود به خطوط کارخانه‌ها نیست؛ خسارت‌های ناشی از استهلاک، افزایش هزینه‌های عملیاتی، و زیان صادراتی، زنجیره ارزش پتروشیمی ایران را در آستانه توقف بخش‌هایی از پروژه‌های توسعه‌ای قرار داده است. برآورد زیان اقتصادی فقط از ناترازی گاز در زمستان ۱۴۰۳ بیش از چند میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

توسعه بی‌برنامه زنجیره اتیلن

گازهای اتان و متان به عنوان خوراک اصلی پتروشیمی‌های پلیمری،همواره یکی از برگ‌های برنده این صنعت بود. اما طی دو سال اخیر، نوسانات عرضه خوراک به دلیل افت فشار میادین گازی و فرسودگی بخشی از زیرساخت‌ها، این مزیت را به دغدغه بدل کرده است. تعداد زیادی از طرح‌های افزایش ظرفیت پلی‌اتیلن، که تبلیغات فراوانی روی آن صورت گرفته بود، در عمل به دلیل تعویق تامین گاز یا تاخیر ورود تجهیزات به بهره‌برداری نرسیده‌اند. ظرفیت تولید اتیلن در ۱۴۰۳ به ۸ میلیون تن رسید، اما تمرکز بیش از حد روی پلی‌اتیلن به تنوع زنجیره ارزش لطمه زده و سرمایه‌گذاری کمی روی محصولات دیگر زنجیره اتیلن انجام شده است. با این حال، رکوردهای تولید در مجتمع‌هایی مانند آریاساسول و امیرکبیر، با بیش از ۷۳ هزار تن پلی‌اتیلن در دو ماه، نشان‌دهنده پتانسیل رشد است.

تا چندی پیش چین، ترکیه و هند اصلی‌ترین بازار صادرات پلی‌اتیلن ایران بودند. اما تغییر سیاست‌های وارداتی چین و افزایش تولید داخلی در منطقه، در کنار ناتوانی شرکت‌های ایرانی در ایفای تعهدات مستمر به دلیل قطعی‌های خوراک، ضریب نفوذ ایران در این بازارها را کاهش داده است. هراس از وقوع همین بحران‌ها در سال‌های آینده، خریداران بزرگ را به سمت رقبایی چون قطر و عربستان سوق داده و شعار «جهش صادرات» پلی‌اتیلن ایرانی را فعلاً به تعویق انداخته است.با این حال و با وجود این چالش‌ها، صادرات پلی‌اتیلن در ۱۴۰۳ رشد ۲۰ درصدی نسبت به سال قبل نشان داد و به بیش از ۳ میلیون تن رسید.

در چنین شرایطی، کارآمدترین راهکار پیشنهادی از سوی اهالی صنعت و کارشناسان، همزمان بر سه محور سرمایه‌گذاری فوری و جدی برای افزایش تولید و ظرفیت انتقال گاز طبیعی، تنوع‌بخشی به زنجیره محصولات اتیلن و کاهش وابستگی صرف به پلی‌اتیلن، و استمرار تعامل با بزرگ‌ترین بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق تضمین عرضه مستمر و بهبود زیرساخت‌های صادراتی استوار است. پیشنهادهایی مانند تأمین سوخت مایع جایگزین و تشکیل کمیته ویژه مدیریت بحران انرژی نیز مطرح شده است.

علی القاعده، هرچند افق بلندمدت پتروشیمی پلیمری ایران با هدف رسیدن به ۷ میلیون تن ظرفیت پلی‌اتیلن تا ۱۴۰۵ به شرط عبور از بحران خوراک روشن است،اما تحقق این چشم‌انداز به تصمیم‌های بزرگ و جسورانه سیاستگذاران و مدیران صنعت نیاز دارد. اگر روند فعلی ادامه یابد، باید پذیرفت زمستان‌های آینده هم، زمستان‌هایی بی‌رحم و یخ‌زده برای صنعت پلی‌اتیلن ایران خواهند بود.